Bác sĩ Nguyễn Ý Ðức
Thận
Nhân Tạo –
Lọc
Máu
Thận có hình dẹp của một
hạt đậu, chiều dài khoảng 10cm, bề ngang
khoảng 5cm và dày khoảng 2,5 cm.
Khi sinh ra, mỗi
người thường có hai trái thận. Tuy nhiên, theo thống kê, cứ 4000
người thì một người tạo hóa chỉ trao
cho một trái thận, và họ vẫn sống khỏe
mạnh. Thận trái hay bị thiếu, nam giới một
thận nhiều hơn nữ giới. Một
số rất ít người khác có tới ba trái thận mà
không gặp khó khăn gì.
Thận nằm ở
hai bên cột sống, dựa vào các bắp thịt lưng
ở phần trên của bụng và được che
chở ở phía trên bằng hoành cách mô và xung quanh bằng
các xương sườn. Thận
được neo vào thành bụng để khỏi di
động. Ðôi khi, dây neo lỏng lẻo,
thận lắc lư vô hại trong
bụng.
Mỗi thận
được bọc trong một bao xơ và gồm có
một lớp vỏ bên ngoài và phần tủy ở bên
trong. Thành
phần hoạt động chính yếu của thận là
cả triệu những đơn-vị-thận (nephron)
ở trong vỏ và tủy thận. Ðây là một
hệ thống những ống lọc tuy nhỏ li ti
nhưng có khả năng gạn lọc rất tinh vi, công hiệu mà chỉ tạo hóa mới
tạo ra được.
Dưới con mắt thường,
đơn-vị-thận nom giống như những
hạt cát. Khi nhìn qua kính hiển vi, chúng
có hình dáng của những con sâu, đầu to với
nhiều ống vòng soắn suýt lấy nhau (cuộn
tiểu cầu-glomerulus) và một thân đuôi dài, rỗng
ruột. Cuộn tiểu cầu là nơi
lọc sơ bộ các chất thải trong máu vào các
tiểu quản (tubule) của thận. Mỗi
ngày, cả một tấn máu được hai trái thận
liên tục thanh lọc. Khả năng
này nhiều gấp đôi nhu cầu của cơ thể.
Vì thế, khi một trái thận bị suy thì
trái thận khỏe mạnh còn lại có đủ sức
làm việc nhiều hơn để giúp cơ thể
hoạt động bình thường.
Nhiệm vụ của thận
Với cả triệu những
đơn vị thận để thanh lọc máu, thận
có những nhiệm vụ quan trọng như sau:
a-Thải
ra khỏi cơ thể những phần tử cặn bã
của sự chuyển hóa thực phẩm, những
chất độc hại, muối khoáng dư
thừa...Nếu không được loại ra ngoài, các
chất này sẽ gây ra nhiều bệnh tật cho nhiều
cơ quan, bộ phận con người, đôi khi
đưa tới tử vong.
Ure là chất thải chính của sự
tiêu hóa chất đạm và được sản xuất
ở gan, chuyển sang máu rồi được thận
bài tiết ra ngoài cơ thể.
Số lượng trung bình của ure
trong máu là từ 8-25mg/100cc Trên mức độ này là có
hại cho cơ thể, một tình trạng mà khoa học
gia Hy lạp khi xưa gọi là “Nước tiểu
máu”(uremia).
b-Duy trì
mức độ nước trong cơ thể cố
định dù là nước luôn luôn ra, vào cơ thể theo
nhịp điệu khác nhau, lúc nhiều lúc ít. Nếu nhiệm vụ này bị rối loạn,
nước sẽ được giữ lại,
đưa tới phù nước dưới bàn chân,
hoặc ứ nước trên vùng bụng.
Mỗi ngày có khoảng từ 160 tới
180 lít nước chạy qua thận nhưng chỉ có
từ 1-1.5 lít được thải ra ngoài (nước
tiểu). Khoảng 98% nước
được thận tái hấp thụ, đưa
trở lại máu.
c-Giữ
lại các huyết bào và các chất dinh dưỡng trong
huyết tương như acid amine, chất đạm,
glucose, khoáng chất..
c-Ðiều
hòa sự cân bằng giữa acid và kiềm trong các dung
dịch cơ thể. Chất acid đến từ
thực phẩm, kiềm từ các loại thuốc như
thuốc chống acid bao tử....
d-Duy trì
sự cân bằng của các khoáng chất như potassium,
sodium... Nếu chỉ hơi cao là potassium đã đủ
làm cho tim ngưng đập
đ-Sản
xuất các chất kích thích tủy tạo hồng huyết
cầu, như chất erythropoietin
e-Giữ
huyết áp bình thường. Rất nhiều
trường hợp cao huyết áp là hậu quả của
thận suy.
Nguyên nhân thận suy
Thận suy khi khả
năng lọc máu của tiểu cầu thận bị
rối loạn hoặc ngưng hoạt động. Suy thận có thể là
cấp tính hoặc mãn tính.
Suy cấp tính xẩy ra rất nhanh vì
huyết áp đột nhiên xuống rất thấp sau khi
cơ thể bị chấn thương trầm trọng
hoặc do biến chứng của phẫu thuật, trong
trường hợp nhiễm khuẩn hoặc trong các
bệnh nặng.. Ðây là
một tình trạng rất nghiêm trọng cần
được điều trị liên tục tại
bệnh viện. Tuy nhiên, trong nhiều
trường hợp, thận có thể phục hồi
được khả năng vài tuần hoặc vài tháng,
sau cơn hiểm nghèo.
Trong suy thận kinh niên, khả năng
lọc máu của thận giảm từ từ và
thường là do hậu quả của một số
bệnh như viêm thận tiểu cầu, tiểu
đường, cao huyết áp,
Sau đây là một số nguyên nhân có
thể đưa tới suy thận:
a.
Nguyên nhân ở phía trên thận như sự giảm
khối lượng nước ngoài tế bào trong các
trường hợp phỏng nặng, đi tiểu
nhiều, xuất huyết, trướng bụng
nước, giảm dung lượng máu vì bệnh tim
hoặc do nhiễm độc máu, suy chức năng gan, tác
dụng hại của một số hóa chất,
dược phẩm...
b.
Từ trái thận trong các bệnh của bệnh thận,
do nhiễm trùng thận, thương tích thận, do tác
dụng xấu của hóa chất dược phẩm lên
thận, trong bệnh tiểu đường, cao huyết áp ..Sử dụng quá nhiều và quá lâu các loại
thuốc chống đau như aspirin, phenacetin...là một
trong những nguyên nhân thường thấy.
c. Các
yếu tố tới từ phía dưới thận như
sạn tiết niệu, tắc nghẽn ống dẫn
tiểu, rối loạn các khả năng của bàng quang,
sưng nhiếp tuyến...
Hậu quả của suy thận:
a. Khi
thận suy, chất thải ure, creatinine sẽ tràn ngập
máu, mất cân bằng giữa nước và các chất
điện phân, kali lên cao, calci giảm, chất đạm
thất thoát...Ure là sản phẩm phân hủy chính trong
sự chuyển hóa của chất đạm và
được thận lọc bài tiết ra ngoài. Tích
tụ ure trong máu khi bị suy thận sẽ đưa
tới buồn nôn, ngủ lịm, suy nhược cơ
thể ...và có thể tử vong nếu không được
điều trị
b- Thiếu hồng cầu: Thận tiết ra hormon erythropoietin
để kích thích tủy sản xuất hồng huyết
cầu. Khi thận suy, hormon nay giảm và
đưa tới thiếu hồng cầu. Hồng cầu chở oxy tới các tế bào.
Thiếu oxy, tế bào không sử dụng được
năng lượng từ thực phẩm, do đó
người bệnh dễ bị mệt mỏi, da xanh
nhợt. Thận nhân tạo không phục
hồi được khả năng sản xuất kích
thích tố này của thận.
c- Loạn
dưỡng xương thường thấy ỏ 90%
bệnh nhân suy thận đặc biệt là người
cao tuổi và phụ nữ trong thời kỳ mãn kinh.
Nguyên do đưa tới rối loạn là thận không duy
trì được mức độ bình thường
của calcium và phosphore trong máu. Xương
trở nên mỏng, yếu, thay đổi hình dạng và
dễ gẫy.
d- Rối
loạn giấc ngủ. Rối
loạn này rất thường thấy ở người
suy thận, lọc máu. Bệnh nhân luôn luôn ở trong
tình trạng mệt mỏi, nhức đầu, ngây
ngất, buồn rầu, rối loạn giờ giấc
ngủ, đau nhức cơ thể, bồn chồn...
đ- Ngứa ngoài da trong khi hoặc sau khi lọc máu, vì ure
huyết quá cao
e- Ðau nhức xương khớp vì chứng thoái hóa dạng tinh bột
amyloidosis: chất đạm trong máu lên cao, đóng vào
khớp xương và gân gây đau nhức, cứng
khớp..
Lọc máu
Phương pháp lọc máu với thận nhân tạo
được áp dụng .khi khả năng loại bỏ chất phế thải và nước
dư trong máu của thận chỉ còn khoảng từ 5
tới 10% so với mức độ bình thường.
Suy thận cấp tính không
đáp ứng với điều trị thì lọc máu có
thể được áp dụng trong một thời gian
ngắn cho tới khi thận hoạt động trở
lại. Suy
thận kinh niên thì phải lọc máu suốt đời,
nếu không được thay ghép thận.
Mục đích của thận nhân
tạo là để mang lại sức khỏe cho cơ
thể, bằng cách:
-Loại bỏ chất thải, muối
khoáng và nước dư trong máu, tránh ứ đọng
trong cơ thể
-Duy trì huyết áp ở mức bình
thường
-Giữ thăng bằng một số
hóa chất trong máu..
Hệ thống lọc máu thận nhân tạo
đầu tiên được thành hình trong thế chiến
thứ II. Máu
được dẫn qua một ống làm bằng màng bán
thấm, nhúng trong dung dịch nước rửa máu. Màng bán thấm để các phân tử nhỏ
như chất thải ure chạy qua và máu sạch
được truyền trở lại cơ thể.
Trong những thập niên
vừa qua, thận nhân tạo đã được cải
tiến với nhiều hiệu năng và dễ dàng sử
dụng hơn.
Nguyên tắc của sự lọc máu
thực ra rất giản dị:
Máu từ cơ thể
được dẫn vào một hệ thống lọc
đặc biệt gọi là dialyser hoặc “thận nhân
tạo”. Dung
dịch rửa máu (dialysate) được cho lưu hành
xung quanh thận nhân tạo để lấy ra các chất
phế thải ure, creatinine ... Máu sạch chứa tế bào
máu, chất dinh dưỡng được đưa
trở lại cơ thể.
Việc đưa máu ra vào
cơ thể hơi phức tạp hơn.
Thường thường là có hai kim:
một để lấy máu ra khỏi cơ thể và
một kim dẫn máu trở lại cơ thể. Có ba cách
để tạo ra nơi cắm kim cho
việc lọc máu:
-Tạo ra một lỗ rò vĩnh
viễn (fistula) giữa một động mạch và
một tĩnh mạch, máu sẽ vào tĩnh mạch
nhiều hơn, trở nên mạnh hơn và lớn hơn
và chịu đựng được sự cắm kim chích thường xuyên trong việc lọc
máu. Hai kim được cắm vào
lỗ rò: một để hút máu từ cơ thể
đưa tới máy lọc, một để đưa
máu sạch trở lại cơ thể.
Việc thực hiện lỗ rò này
phải được dự trù trước và đôi khi
phải cần thời gian là cả năm vết nối
mới lành và mới sử dụng được lỗ
rò.. Thường thường lỗ rò
được làm ở cẳng tay,
đôi khi ở cánh tay, phía tay ít dùng trong công việc
hằng ngày. Cách này được phổ biến vì ít gây
khó khăn lại dùng được lâu hơn
-Tạo ra một cầu nối giữa
tĩnh mạch và động mạch bằng một
ống nhựa tổng hợp, có nhiệm vụ như
một tĩnh mạch, máu ra vô qua cầu nối này.
-Trường hợp cấp bách, dùng
một ống nhựa cắm vào tĩnh mạch ở
cổ, ngực hoặc dưới bẹn để máu ra
vô...
Mỗi lần lọc máu, kim
có thể được cắm vào cùng chỗ với
lần trước hoặc theo kiểu nấc thang từ
dưới lên tên rồi ngược lại.
Trong cả ba phương thức
vừa kể, một số rủi ro có thể xảy ra
như nhiễm trùng, máu chẩy chậm vì huyết cục
ở chỗ cắm kim.
Bệnh nhân nên lưu ý chăm sóc nơi
cắm kim:
- Bảo đảm là chuyên viên kiểm
soát nơi cắm kim trước khi
điều hành máy lọc.
- Giữ gìn nơi cắm kim
luôn luôn sạch sẽ
- Chỉ sử dụng chỗ cắm kim cho việc lọc máu chứ không phải
cho việc tiêm thuốc trị bệnh khác.
- Khi đo huyết áp, đừng
đặt bao lên trên chỗ cắm kim.
- Không mang nữ trang trên chỗ cắm kim.
- Ðừng nằm đè lên chỗ cắm
kim
- Ðùng nâng mang vật nặng với cánh tay có chỗ cắm kim.
- Ðếm nhịp tim
đập mỗi ngày tại mạch máu nơi cắm kim
Ðịa điểm để lọc máu
Việc lọc máu có thể
được thực hiện tại bệnh viện,
trung tâm lọc máu hoặc ngay tại nhà riêng.
Nếu là tại nhà
thương hoặc trung tâm thận nhân tạo thì lịch
trình không thay đổi sẽ là ba lần một
tuần.
Bệnh nhân có thể chọn những
ngày thứ Hai, thứ Tư và thứ Sáu hoặc thứ Ba,
thứ Năm và thức Bẩy trong tuần, buổi sáng
hoặc buổi chiều, nhưng nên nhớ là thời gian
mỗi lần lọc máu kéo dài từ 3 tới 5 giờ. Các chuyên viên y tế có thể hướng dẫn
cho bệnh nhân và thân nhân cách thực hiện lọc máu
ở nhà cũng như phương thức đối phó
với khó khăn có thể xẩy ra. Thời
gian cần để huấn luyện là 4, 5 tuần
lễ.
Ưu điểm việc lọc máu
tại nhà là người bệnh không phải cách ngày đi
tới trung tâm, thời gian lọc ngắn hơn vì dung
dịch lấy ra mỗi lần đều ít, do đó
giảm thiểu được một vài khó chịu
như nhức đầu, buồn nôn, mệt mỏi..
Có nhiều phương thức lọc
máu tại nhà:
a-Lọc máu theo quy ước thông thường,
ba lần một tuần, mỗi lần lâu từ 3 tới
5 giờ.
b-Lọc máu với thời gian thu gọn. thực hiện với loại máy
đặc biệt từ năm tới bẩy lần
một tuần, mỗi lần kéo dài khoảng 2 giờ.
c-Lọc máu ban đêm ở nhà. Thực
hiện mỗi buổi tối hoặc cách tối, trong khi
bệnh nhân ngủ, kéo dài từ 6 đến 8 giờ.
Lọc máu qua Xoang phúc mạc
Phúc mạc là lớp màng thanh dịch lót
xoang bụng, mặt ngoài áp vào vách bụng, mặt kia bao bọc các cơ quan trong bụng. Xoang phúc mạc có một hệ thống huyết
quản rộng lớn. Do đó, trong cách lọc máu
này, phúc mạc được sử dụng như một
màng lọc và có công dụng như thận nhân tạo.
Một dung dịch gọi là chất
thẩm tách gồm có nước, khoáng chất và
đường dextrose được đưa vào xoang
phúc mạc bằng một cái ống nhỏ mềm.
Ðường dextrose sẽ thu hút chất
thải, hóa chất và nước dư thừa trong máu vào
dung dịch này. Sau vài giờ, dung dịch
chứa chất thải được hút ra ngoài, bỏ
đi và một dung dịch thẩm tách mới lại
được bơm vào xoang.
Phương thức
được làm đi làm lại nhiều lần trong ngày
để thanh lọc máu.
Cách lọc máu này ít tốn
kém, bệnh nhân có thể tự thực hiện lúc nào
cũng được. Tuy nhiên, bệnh nhân cần được bác
sĩ đặt cho một ống vĩnh viễn vào
bụng để chuyền dịch thẩm tách và phải
giữ gìn ống sạch sẽ để tránh viêm xoang
bụng.
Chế độ dinh dưỡng
Dù là lọc máu bằng thận nhân
tạo hoặc qua xoang phúc mạc, người bệnh
với suy thận đều cần tuân theo một chế độ dinh dưỡng
đúng đắn. Chế độ này
sẽ giúp bệnh nhân duy trì một sức khỏe tốt
và giúp sự lọc máu được thành công hơn.
Mỗi bệnh nhân có một quy chế ăn uống riêng về các chất dinh
dưỡng như nước, các muối khoáng potassium,
sodium, phosphore, chất đạm... Các chuyên
viên dinh dưỡng có thể giúp bệnh nhân lựa
chọn một chế độ dinh dưỡng thích
hợp với tình trạng sức khỏe và bệnh
trạng của mình.
- Bệnh nhân cần lưu ý tới
lượng nước tiêu thụ hằng ngày. Với
thận suy mà sử dụng quá nhiều nước sẽ
đưa tới ứ nước, tăng huyết áp, tim phải làm việc nhiều hơn.
- Khi bị suy thận, bệnh nhân
thường được bác sĩ khuyên giới
hạn tiêu thụ chất đạm, để
giảm thiếu chất thải ure. Khi lọc máu, bệnh
nhân lại được khuyến khích nên sử dụng
nhiều hơn các loại chất đạm có phẩm chất
tốt từ thịt, cá, gà vịt...vì các chất
đạm này tạo ra ít ure hơn.. Lý
do là cơ thể cần nhiều chất đạm
để tăng cường sức khỏe
- Muối ăn
cần được hạn chế để tránh
giữ nước trong cơ thể và để tránh
tăng huyết áp.
- Potassium thường lên cao trong thời
gian giữa hai lần lọc máu và gây ra rối loạn
nhịp tim, đôi khi đưa tới
ngưng tim. Ðể giữ mức potassium bình thường
trong máu, nên bớt ăn thực phẩm
có nhiều khoáng này như chuối, cam, trái cây khô...
- Giới hạn thực phẩm có
nhiều phosphore như sữa, pho mát, đậu khô.., vì khi
dư thừa, khoáng này sẽ lấy calcium từ
xương, làm cho xương yếu, ròn, dễ gẫy.
- Lọc máu đôi khi cũng lấy
đi một vài loại sinh tố, khoáng chất của
cơ thể. Bác sĩ sẽ chỉ
định những chất nào mà người bệnh
cần dùng thêm.
Người bệnh cũng cần
sắp xếp lại nếp sống cho thoải mái,
bớt căng thẳng tinh thần, giới hạn các
chất có thể gây hại cho thận, nói riêng, và toàn
cơ thể nói chung...
Người bệnh có
thề đi du lịch đó đây, vì các trung tâm lọc
máu đều có sẵn khắp nơi. Ta chỉ cần biết ở nơi
nào, lấy hẹn trước để việc
điều trị không bị gián đoạn.
Người bệnh cũng có thể
tiếp tục công việc thường lệ, sau khi
đã làm quen với sự lọc máu, nhưng nên tránh các
việc cần nhiều sức mạnh như nâng nhấc
vật nặng, đào đất...
Kết luận
Thận nhân tạo là
phương thức trị liệu rất hữu hiệu
để mang lại sức khỏe cho người bị
suy nhược hai trái thận.
Tuy nhiên, phương thức điều
trị hoàn hảo hơn vẫn là nếu người
bệnh nhận được một trái thận lành
mạnh của người khác. Trái thận này có thể
đến từ một người nào đó vừa
mới mãn phần hoặc qua một thương
lượng mua bán.
Ðẹp hơn cả là
được trái thận của một người trong
gia đình, anh chị em, trao tặng. Vừa thân tình vừa
giảm thiểu rủi ro chối bỏ mô bào.
Bác sĩ
Nguyễn Ý Ðức, Texas-Hoa Kỳ